10 एप्रिल दिनविशेष 10 April dinvishesh

ब्लॅक होल हा स्पेसटाइमचा एक जागा आहे जिथे गुरुत्वाकर्षण इतके मजबूत आहे की प्रकाश आणि इतर इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक लहरींसह कोणतीही गोष्ट त्यातून बाहेर पडण्यासाठी पुरेशी ऊर्जा बाळगण्यास सक्षम नाही. ही काही ताऱ्यांची अंतिम स्थिती असते.

एका विशिष्ट वस्तुमानापेक्षा जास्त वस्तुमानाचे तारे त्यांच्या आयुष्याच्या शेवटी आकुंचन पावत ब्लॅक होल रूपांतरित होतात. अशा ब्लॅक होल जवळचे गुरुत्वाकर्षण इतके जास्त असते की प्रकाशदेखील त्यांपासुन सुटू शकत नाही आणि यामुळेच अशा ताऱ्यांना ब्लॅक होल म्हणतात. ब्लॅक होल ही संकल्पना मूलतः सापेक्षतेच्या सिद्धांतामुळे जगासमोर आली.

जेव्हा एखादा मोठा तारा ब्लॅक होल मध्ये बदलतो, तेव्हा तो जवळजवळ अदृश्य होईपर्यंत त्याच्या स्वतःच्या गुरुत्वाकर्षणाखाली संकुचित होतो. यावेळी ते अमर्यादपणे लहान आणि अत्यंत जड होते. या अदृश्य बिंदूला ‘सिंग्युलॅरिटी’ म्हणतात. हे ब्लॅक होलच्या केंद्रस्थानी आहे जिथे भौतिकशास्त्राचे कोणतेही नियम लागू होत नाहीत. या बिंदूसारख्या अवस्थेभोवती एक अदृश्य कुंपण तयार होते. त्या कुंपणाला ‘इव्हेंट होरायझन’ म्हणतात. ‘इव्हेंट क्षितिज’ ही ब्लॅक होल च्या प्रचंड गुरुत्वाकर्षणाची मर्यादा आहे. 

क्षितिजाच्या जवळ सुटलेला वेग हा प्रकाशाच्या वेगाइतकाच असतो, तर आतील ब्लॅक होल मधून सुटण्याचा वेग प्रकाशाच्या वेगापेक्षा जास्त असतो. याचा अर्थ असा की प्रकाशापेक्षा वेगवान काहीही नाही असे मानले जात असले तरी प्रत्यक्षात प्रकाश ‘घटना क्षितिज’ च्या पलीकडे जाऊ शकत नाही. सिंग्युलॅरिटी ते ‘इव्हेंट हॉरिझन’ (सिंग्युलॅरिटी ते इव्हेंट क्षितिज) पर्यंतच्या अंतराला श्वार्झश्वील्ड त्रिज्या म्हणतात.